Suvremeno poslovanje benzinskih postaja ruši autorska djela arhitekata, ne vodeći računa o procedurama u vezi s autorskim pravima, niti o ovim malim, karakterističnim simbolima gradova.
Modernizacija naftne industrije, promena vlasništva, potreba za povećanjem maloprodajnih objekata i potreba za ispunjavanjem zahtevnih standarda zaštite okoline i zdravlja, neki su razlozi zbog kojih na mestu nekadašnjih, decenijama znanih, benzinskih postaja niču nove koje su generisane, klonirane i pravi primeri ne-mesta. Postaja na mestu postaje, naizgled se ništa ne menja i može se reći da je modernizacija imala isti učinak kao i kada su se gradile postaje koje se ovom prilikom ruše.
Ali promena dizajna nije samo estetska promena. Stanovnici gradova, u kojima su do juče neke postaje imale kulturološki značaj i predstavljale su karakteristična mesta orijentacije i socijalizacije, drugačije vide ove promene. Njima nije samo važno da će moći kupiti benzin na istom mestu i sutra, bitan im je i nelagodni osećaj gubljenja grada oko sebe koji se prvo očitavao u promeni imena naftne industrije, a potom i u uništavanju onoga što je postojalo preko 40 godina. Upravo su neke od tih postaja bile značajni kulturološki simboli gradova – za stanovnike, ako ne za turiste.
Velika pečurka, Novi Sad, foto: Robert Getel
S pripajanjem Naftne industrije Srbije Gasprom kompaniji iz Rusije, urbani pejzaž Novog Sada i Novog Beograda je postao siromašniji za dva originalna arhitektonska dela. Benzinska postaja u blizini SPENS-a u Novom Sadu bila je izgrađena još 1976. godine, to jest pre samog SPENS-a, po nacrtu arhitekte Mirka Stojnića. Od tada je značajna orijentaciona tačka u gradu zbog svog karakterističnog izgleda koji joj je doneo naziv “velika pečurka”. Ovaj naziv potiče od kružne konstrukcije krova, s 25 m u prečniku, koji je bio postavljen na centralnom stubu. Demoliranje objekta je započeto devetog meseca prošle godine i izazvalo je reakciju 22 organizacije, kao i velikog broja individualnih građana koji su apelovali na nepoštovanje procedura pri uništavanju tog objekta.
Rušenje “velike pečurke”, Novi Sad, foto: RTV
Slična situacija se bila dogodila u Stokholmu 1988. godine kada su građani protestvovali protiv demoliranja njihove “pečurke” (Svampen) – betonske konstrukcije na stubu visokom 3,3 m na kojem je bio postavljen kiosk. Konstruisana je, po istom principu kao i kasnije novosadska “pečurka”, od strane Holgera Bluma, inženjera arhitekture i krajobrazne arhitekture. Švedska “pečurka” je bila postavljena u centar grada 1937. godine, da bi bila uništena 1988. usled izmeštanja tramvajskih šina, što je usledilo protestom jer je ona bila značajno mesto za stanovnike grada.
Godinu nakon protesta, postavljena je rekonstrukcija “pečurke”, u blizini mesta na kojem je nekada bila, da bi nastavila da bude značajno mesto susretanja. “Velika pečurka” u Novom Sadu je bila primarno benzinska postaja, ali je zbog vidljivosti i svog oblika imala isti kulturološki značaj za građane kao i “pečurka” za građane Stokholma.
“Svampen”, Stokholm, foto: Wikipedia
U blizini današnjeg hotela Hajat i Sava centra na Novom Beogradu, bila je u funkciji postaja još od 1960-ih godina. Tada se gradio jedan od centralnih blokova na Novom Beogradu – blok 21 koji čine naselje “šest kaplara” (arhitekata Leona Kabilja i Bogdana Ignjatovića), “meandar” (arhitekata Mihaila Čanaka, Ivana Petrovića, Leonida Lenarčiča i Milosava Mitića, 1962-1966) i još jedan desetokatni stambeni objekat. Godine 1995. na mestu tadašnje postaje je podignuta nova, sa službenim nazivom Novi Beograd – 508, koju je dizajnirao arhitekta Mario Jobst (rođ. 1940, Beograd).
Specifična široka valovita konstrukcija krova u skladu sa veličinom otvorenog prostora na Novom Beogradu, brzo je postala referentna tačka u gradu. Dok je pripadala Jugopetrolu bila je jarko crvene boje, da bi 2012. sa prelaskom u vlasništvo NIS-a, bila prefarbana u kobalt plavu boju. Konstrukcija je opstala dvadeset godina, da bi bila srušena ove jeseni, uz isticanje da se namena postaje neće menjati, samo će biti izgrađen moderniji objekat.
Benziska postaja, Novi Beograd
Novobeogradska postaja je bila viđena i kao simbol jednog momenta istorije, s obzirom na to da je bila svečano puštena u rad na dan potpisivanja Dejtonskog sporazuma, te je kolokvijalno nazivana Dejtonka.
Ostavši u tom kontekstu, u blizini većih i trajnijih objekata koji se ne mogu lako srušiti i zameniti novim, brisanje iz sećanja je za nju bio jedan od realnih scenarija, mada se neverovatnim čini da se brišu i objekti novije istorije, bilo koje namene oni bili, koji se makar i neformalno simbolički povezuju s krajem ratova.
Uslov za to brisanje je, pre svega, bilo nepoštovanje njene arhitektonske vrednosti, koja nije bila u dovoljnoj meri prepoznata da bude tačka u istoriji arhitekture, te je postala jedna od tački koje su obeležavale političku istoriju, ili čak ni to. Kao i u slučaju novosadske “velike pečurke”, zanemareno je bilo konsultovanje autora radi rekonstrukcije, kako to propisuje Zakon o autorskim pravima.
Mario Jobst, benzinska stanica, Novi Beograd, situacija, foto via Asocijacija arhitekata Srbije
Mario Jobst, benzinska stanica, Novi Beograd, osnova i presek, foto via Asocijacija arhitekata Srbije
Ipak, i u sada nepostojećem stanju, novosadska i novobeogradska postaja su primeri u kojoj meri nešto povezano sa profitom i naftnom industrijom ima kapacitet da postane (nezvanični) spomenik kulture i simbol grada. Dizajn postaja koje su ih zamenile samo ističe njihovu osnovnu svrhu, te reflektiraju današnje društvo u kojem živimo.
Benziska postaja, Novi Beograd, foto via AAS
Imajući na umu da su benzinske postaje one koje su u najneposrednijem dodiru sa saobraćajnim merežama, a time i s turistima i ljudima koji se kratko zadržavaju u gradovima, trebalo bi ih posmatrati kao značajne reprezente arhitektonske prakse i istorije gradova u kojima se nalaze. Na isti način na koji su neki gradovi (Montreal, na primer) pristupili svojim metro stanicama, gradovi bez podzemnog saobraćaja bi mogli da tretiraju svoje benzinske postaje.
Ovaj tekst sufinanciran je sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija.